भाऊबीज : सण सुखाचा, नात प्रेमाच

        भारतीय संस्कृतीत सण-उत्सवांना अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. हे सण म्हणजे केवळ पूजा-अर्चा नसून, मानवी नात्यांची वीण अधिक घट्ट करणारे भावनात्मक बंध आहेत. यापैकीच एक अत्यंत महत्त्वाचा आणि भावाबहिणीच्या पवित्र प्रेमाच प्रतीक असलेला सण म्हणजे 'भाऊबीज'. दिवाळीच्या आनंदमयी पंचपर्वातील हा शेवटचा दिवस, जो 'यमद्वितीया' म्हणूनही ओळखला जातो. हा दिवस म्हणजे भावा-बहिणीच्या नात्यातील जिव्हाळा, आदर आणि निस्सीम प्रेमाचा उत्सव आहे. भाऊबीजेला 'यमद्वितीया'  म्हणण्यामागे एक सुंदर पौराणिक कथा आहे. सूर्यपुत्र यम (मृत्यूची देवता) आणि त्याची बहीण यमी (यमुना नदी) यांच्या प्रेमाची ही कहाणी. एकदा यमाने आपली बहीण यमी हिच्या घरी जाऊन तिच्या हातच भोजन स्वीकारल. भावाच्या आगमनाने यमीला खूप आनंद झाला. तिने यमाला ओवाळून दीर्घायुष्याची प्रार्थना केली. यमराज बहिणीच्या प्रेमाने इतके भारावले की त्यांनी तिला वरदान मागण्यास सांगितले.यमीने वरदान मागितले की, जो भाऊ आजच्या दिवशी (कार्तिक शुद्ध द्वितीयेला) आपल्या बहिणीच्या घरी जाऊन, तिच्या हातून ओवाळून घेईल आणि तिच्या हातच भोजन करेल, त्याला अपमृत्यूची भीती नसावी. यमराजाने हे वरदान दिले. तेव्हापासून, हा दिवस बहीण-भावाच्या प्रेमाचा आणि संरक्षणाच्या वचनाचा दिवस म्हणून साजरा होऊ लागला. भाऊबीज हा सण साजरा करण्याची पद्धत अत्यंत साधी पण अर्थपूर्ण आहे. या दिवशी बहीण भावाच्या दीर्घायुष्यासाठी आणि कल्याणासाठी तळमळीने प्रार्थना करते. ती पाटावर बसलेल्या भावाला कुंकवाचा टिळा लावते आणि पंचारतीने त्याला ओवाळते. ओवाळणीच्या वेळी ती जे शब्द उच्चारते, त्यात केवळ विधी नसतो, तर भावाच्या भविष्यासाठी केलेला आशीर्वाद असतो. ओवाळणी झाल्यावर बहीण भावाला आवडीचे गोडधोड पदार्थ, फराळ आणि प्रेमाने केलेल भोजन वाढते. बहिणीच्या हातच जेवण म्हणजे केवळ अन्न नसत, तर ते तिच्या वात्सल्याच प्रतीक असत. यानंतर भाऊ बहिणीला भेटवस्तू देतो. हे एक वचन असत की, मी तुझ्या सुखा-दुःखात तुझ्यासोबत उभा राहीन. या बदल्यात बहीण भावाला संरक्षणाच 'अभय' आणि प्रेमाचा 'आशीर्वाद' देते. आजच्या धावपळीच्या जीवनात, अनेक बहीण-भाऊ नोकरी किंवा शिक्षणानिमित्त एकमेकांपासून दूर राहतात. पण, भाऊबीज त्यांना एका धाग्यात बांधून ठेवते. दूर असूनही, या सणाच्या निमित्ताने ते एकमेकांना आठवतात, भेटतात किंवा किमान फोनद्वारे आपल्या भावना व्यक्त करतात. भाऊबीज आपल्याला शिकवते की, नाती ही केवळ रक्ताची नसतात, तर ती प्रेमाने आणि आदराने जपायची असतात. बहिणीच प्रेम हे भावासाठी एक भावनिक आधारस्तंभ ठरत, तर भावाच अस्तित्व बहिणीला सुरक्षिततेची भावना देत. भाऊबीज म्हणजे फक्त दिवाळीचा शेवट नाही, तर तो एका सुंदर नात्याच्या चिरंतन प्रेमाचा आणि संरक्षणाच्या वचनाचा पुनश्च स्वीकार आहे. हा सण आपल्याला आठवण करून देतो की, जगात कितीही बदल झाले, तरी बहीण-भावाच निस्सीम प्रेम आणि जिव्हाळा कायम तसाच टिकून रहावा. हा सण म्हणजे 'प्रेम' आणि 'संरक्षण' या दोन दिव्यांनी उजळलेला, भारतीय संस्कृतीतील अत्यंत महत्त्वाचा आणि तेजस्वी सण आहे.